تجهیز کارگاه؛ راهنمای کامل برای آماده‌سازی محیط کار + مراحل تجهیز
در این صفحه به بررسی جامع تجهیز کارگاه، مراحل و نکات کلیدی آن اشاره می‌کنیم.
در دنیای پروژه‌های عمرانی و ساختمانی، یکی از اولین و مهم‌ترین گام‌ها برای اجرای موفق، بحث تجهیز کارگاه است. اصطلاح «تجهیز کارگاه» به مجموعه اقدامات موقتی و مقدماتی اطلاق می‌شود که پیش از شروع عملیات اصلی باید صورت گیرد تا انجام کار طبق اسناد پیمان و شرایط قرارداد میسر گردد. این مقاله با هدف ارتقای سطح آگاهی پیمانکاران، مشاوران و کارفرمایان، به صورت جامع و با رعایت اصول سازمانی به موضوع تجهیز کارگاه می‌پردازد. در ادامه با همراه باشید تا ضمن معرفی دقیق این مفهوم، بهترین روش‌ها، فرمول‌های محاسبه، جایگاه آن در «شرایط عمومی پیمان» و سایر جنبه‌های کلیدی را بررسی خواهیم کرد.
تجهیز کارگاه چیست؟
«تجهیز کارگاه» به معنی مجموعه عملیات، اقدامات و تدارکاتی است که باید به‌صورت موقت برای دوره اجرای پروژه انجام شود تا امکان آغاز و ادامه اجرای موضوع پیمان طبق اسناد و مدارک فراهم گردد.
به زبان ساده‌تر، تجهیز کارگاه شامل فراهم سازی امکاناتی مانند دفتر کار، محل اسکان موقت کارکنان، تاسیسات آب، برق، انبار مصالح، دسترسی‌ها، راه‌های ارتباطی، محوطه‌سازی موقت، ماشین‌آلات اولیه و … است که برای شروع عملیات اصلی الزامی می‌باشد.
اهمیت تجهیز کارگاه
تجهیز صحیح کارگاه نقش بسیار مهمی در سرعت، کیفیت و ایمنی اجرای پروژه دارد. اگر این مرحله با دقت انجام نشود، احتمال بروز تأخیر، افزایش هزینه، اختلال در تأمین مصالح یا ابزار و مشکلات ایمنی افزایش می‌یابد.
از منظر حقوقی و قراردادی نیز، بسیاری از مقررات پیمان به تجهیز کارگاه و تحویل آن به پیمانکار ربط پیدا می‌کند (مثلاً در ماده ۱۲ و ماده ۲۰ شرایط عمومی پیمان).
برای کارفرما نیز، تجهیز مناسب به معنای کنترل بهتر پروژه، کاهش ریسک‌ها و مدیریت بهینه منابع است. بنابراین، تجهیز کارگاه نه یک هزینه صرفاً جانبی، بلکه یکی از بخش‌های استراتژیک اجرای پروژه محسوب می‌شود.
اجزای اصلی تجهیز کارگاه
در تعاریف موجود، تجهیز کارگاه معمولاً به دو بخش تقسیم می‌شود:
تجهیز ثابت یا ثابت‌شونده: شامل ساختمان‌های موقت، دفاتر، آزمایشگاه، انبار، سرویس‌های بهداشتی، راه‌های دسترسی، محوطه‌سازی موقت و غیره.
تجهیز مستمر یا عملیاتی: شامل تامین انرژی (آب، برق، گاز)، تلفن، اینترنت، پوشاک حفاظتی، تغذیه، حفاظتی و ایمنی، اجاره محل و هزینه‌های مرتبط تا پایان پروژه می‌باشد.
تحویل و تاسیس کارگاه
در این مرحله، کارگاه پس از انعقاد قرارداد توسط کارفرما تحویل پیمانکار می‌شود. پیمانکار باید حضوری در محل پروژه داشته باشد، زمین تحویلی را تحویل بگیرد، جانمایی اولیه را مشخص کند و ساخت ساختمان‌های موقت، انبار، دفاتر، سرویس‌ها را آغاز کند. ماده ۲۸ شرایط عمومی پیمان نیز این مرحله را مشخص کرده است.
در این مرحله، پیمانکار باید به سرعت نسبت به تهیه نقشه جانمایی، دسترسی‌ها، تأمین انرژی موقت و غیره اقدام نماید.
در گام نخست پیمانکار باید حضور فیزیکی خود در محل پروژه را تثبیت کرده و با بررسی میدانی شرایط زمین، مسیرهای دسترسی، محدودیت‌های محلی، وضعیت آب‌وهوا و موانع احتمالی، نسبت به برنامه‌ریزی دقیق تجهیز کارگاه اقدام کند. پس از آن، مهم‌ترین وظیفه پیمانکار، تهیه نقشه‌ی جانمایی تجهیز کارگاه است؛ این نقشه باید موقعیت تمامی فضاها و امکانات موقت مانند دفاتر فنی و اداری، انبار مصالح، محل دپوی مصالح، ساختمان‌های کارگری، تأسیسات برق و آب موقت، مسیرهای رفت‌وآمد، محل ماشین‌آلات سنگین و تجهیزات ایمنی را مشخص نماید. این نقشه باید به تأیید دستگاه نظارت یا مهندس مشاور برسد تا از نظر ایمنی، بهداشت، دسترسی و کارایی فنی تأیید شود.
تامین زیرساخت‌ها و امکانات موقت
پس از تحویل، پیمانکار اقدام به تأمین امکانات موقت می‌کند شامل: آب، برق، سوخت، مخابرات، راه دسترسی، انبار مصالح، ساختمان‌های سرویس، دفاتر، سرویس بهداشت، محل اسکان کارکنان و غیره. در این مرحله، توجه به ارگونومی کارگاه، ایمنی، دسترسی و تدارک تجهیزات اولیه اهمیت دارد.
این مرحله، همان «تجهیز مستمر» نیز نامیده می‌شود و باید تا شروع عملیات اصلی آماده باشد.
پیمانکار باید با برنامه‌ریزی دقیق و هماهنگی با دستگاه نظارت، نسبت به تأمین منابع حیاتی مانند آب، برق، سوخت، مخابرات، راه‌های دسترسی، انبارهای مصالح، دفاتر فنی و اداری، سرویس‌های بهداشتی، ساختمان‌های خدماتی و محل اسکان کارکنان اقدام کند. برخی از مهم‌ترین این امکانت به صورت زیر می‌باشد:
- تأمین انرژی‌های موقت (آب، برق، سوخت و گاز)
- راه‌های دسترسی و مسیرهای حمل‌ونقل داخلی
- انبار مصالح و تأسیسات پشتیبانی
- دفاتر اداری، فنی و خدماتی
- سرویس‌های بهداشتی، رفاهی و اسکان کارکنان
بهره برداری موقت از کارگاه
با آماده شدن زیرساخت‌ها، کارگاه وارد دوران بهره‌برداری موقت می‌شود؛ به این معنا که پیمانکار می‌تواند امور اجرایی را آغاز کند اما هنوز کارگاه دائمی نشده و ممکن است بازنگری و تنظیماتی داشته باشد. در این مرحله ماشین‌آلات اولیه، نیروی انسانی، سیستم‌های ایمنی، تامین غذای کارکنان، حفاظت از محیط کار و … فعال می‌شود. پیمانکار باید گزارش‌های دوره‌ای تجهیز کارگاه، مصرف‌های انجام شده، مشکلات، تغییرات و بهبودها را تهیه نماید.
اهمیت مرحله بهره‌برداری موقت در موفقیت پروژه
مرحله سوم تجهیز کارگاه، نقطه‌ای حساس و تعیین‌کننده در روند اجرای پروژه محسوب می‌شود. اگر در این دوره برنامه‌ریزی دقیق، نظارت مؤثر و گزارش‌دهی منظم انجام گیرد، ورود به فاز بهره‌برداری دائمی بدون مشکل صورت خواهد گرفت. این مرحله در واقع تضمین‌کننده‌ی پایداری، ایمنی و بهره‌وری کل پروژه است.
برچیدن و تحویل نهایی محل کارگاه
پس از اتمام کلیه فعالیت‌های اجرایی موضوع پیمان، پروژه وارد آخرین فاز تجهیز کارگاه می‌شود؛ مرحله‌ای که با عنوان برچیدن کارگاه و تحویل نهایی محل پروژه شناخته می‌شود. در این مرحله، پیمانکار موظف است تمامی سازه‌ها، تاسیسات و تجهیزات موقت را از محل پروژه جمع‌آوری کرده و آن را به وضعیت اولیه و قابل تحویل به کارفرما بازگرداند.
تسطیح، پاکسازی و بازگرداندن محل به وضعیت اولیه
یکی از مهم‌ترین وظایف پیمانکار در این مرحله، تسطیح کامل زمین، جمع‌آوری ضایعات و پاکسازی محیط کارگاه است. سطح زمین باید مطابق با شرایط اولیه تحویل داده شده به کارفرما بازسازی شود. در صورت آسیب به زمین، محوطه یا تأسیسات دائمی اطراف، پیمانکار موظف است قبل از تحویل نهایی، مرمت و اصلاحات لازم را انجام دهد.
تجهیز کارگاه بر عهده کیست؟
یکی از پرسش‌های رایج در پروژه‌های شرکت پیمانکاری ساختمان این است که «تجهیز کارگاه بر عهده کیست؟» پاسخ دقیق به این سوال در اسناد پیمان و شرایط عمومی قراردادها آمده، اما نکات کلی به شرح زیر هستند:
مسئولیت پیمانکار
طبق ماده ۲۰ الف شرایط عمومی پیمان، پیمانکار موظف است پس از تحویل کارگاه، تجهیز آن را با تأمین زیرساخت‌های لازم انجام دهد، مگر اینکه اسناد پیمان ترتیب دیگری داده باشند. بنابراین، در بسیاری از پروژه‌ها پیمانکار مسئول تجهیز کارگاه است و هزینه‌های مربوطه را نیز باید پیش‌بینی نماید.
مسئولیت کارفرما
کارفرما موظف است کارگاه را بدون معارض و بی‌عوض تحویل دهد (ماده ۲۸). همچنین، اگر در اسناد پیمان آمده باشد که کارفرما زمین یا تاسیسات اولیه را تامین نماید، آن موارد نیز بر عهده کارفرما خواهد بود. این موضوع باید در شرایط خصوصی پیمان تصریح شده باشد. بنابراین، طراحی روشن مسئولیت‌ها در اسناد پیمان بسیار اهمیت دارد تا بعدها اختلافی ایجاد نشود.
مسئولیت مشترک یا تقسیم‌شده
در برخی پروژه‌ها ممکن است هزینه‌ها یا مسئولیت‌های تجهیز بین کارفرما و پیمانکار تقسیم شود. مثلاً کارفرما تأمین زمین را بر عهده دارد و پیمانکار تجهیزات موقت و زیرساخت‌ها را تأمین می‌کند. یا پیمانکار اجاره زمین را بر عهده داشته باشد. این موارد باید در شرایط خصوصی پیمان ذکر شوند تا مسؤولیت‌ها روشن باشد. به طور خلاصه، پاسخ «تجهیز کارگاه بر عهده کیست؟» بستگی به مفاد پیمان دارد، اما در بسیاری از قراردادهای عمرانی، پیمانکار مسئول اجرای تجهیز است و کارفرما مسئولیت تحویل کارگاه و تأمین بستر اولیه را بر عهده دارد.
فرمول محاسبه تجهیز کارگاه (ضریب تجهیز کارگاه)
یکی از دغدغه‌های پیمانکاران و مشاوران این است که چگونه هزینه تجهیز کارگاه را محاسبه کنند و در صورت لزوم چگونه مبلغ آن را با کارفرما یا مشاور ناظر به‌روز نمایند. در این بخش، چند نکته مهم مطرح می‌شود:
ابتدا باید هزینه‌های ثابت و مستمر را تفکیک کنیم:
هزینه ثابت: شامل اجاره یا ساخت ساختمان موقت، نصب انبار، خیابان دسترسی، محوطه‌سازی، دفاتر، سرویس‌ها، ماشین‌آلات آماده کار، تجهیزات حفاظتی و غیره.
هزینه مستمر:شامل هزینه‌های آب، برق، گاز، تلفن، اینترنت، تامین سوخت، لباس، کلاه، کفش ایمنی، خدمات بهداشتی، نگه‌داری ماشین‌آلات و فضای کاری، اجاره زمین و … تا پایان پروژه.
استفاده از ضریب تجهیز کارگاه
در پروژه‌های عمرانی معمول است که ضریبی تحت عنوان «ضریب تجهیز کارگاه» در قرارداد یا فهرست بها پیش‌بینی می‌شود. این ضریب به‌صورت درصدی از مبلغ پیمان یا برآورد اولیه لحاظ می‌گردد. به عنوان مثال، در شرایطی ممکن است ضریب ۱ تا ۳ درصد از مبلغ پایه پیمان برای تجهیز و برچیدن کارگاه منظور شود (مقدار دقیق بسته به نوع و ماهیت پروژه متغیر است).
هزینه تجهیز کارگاه: $$ \dfrac{M \times p}{100} $$| نماد | مفهوم | توضیح |
|---|---|---|
| M | مبلغ کل پیمان | کل مبلغ قرارداد یا برآورد پروژه |
| p | ضریب تجهیز کارگاه | درصد تعیین‌شده برای هزینه تجهیز (معمولاً بین ۱ تا ۳ درصد) |
| هزینه تجهیز کارگاه | مقدار نهایی | هزینه‌ای که برای آماده‌سازی، نصب، و راه‌اندازی اولیه کارگاه پرداخت می‌شود |
تجهیز کارگاه در شرایط عمومی پیمان
در مقررات پیمان‌های عمرانی کشور، مقوله تجهیز کارگاه به‌صورت مشخص مورد توجه قرار گرفته است. تعدادی از موارد مهم را در این بخش مرور می‌کنیم:
تعریف حقوقی در شرایط عمومی پیمان
مطابق ماده ۱۲ «کار، کارگاه، تجهیز و برچیدن کارگاه» در متن نشریه شرایط عمومی پیمان: «تجهیز کارگاه، عبارت از عملیات، اقدام‌ها و تدارکاتی است که باید به‌صورت موقت برای دوره اجرا انجام شود، تا آغاز کردن و انجام دادن عملیات موضوع پیمان، طبق اسناد و مدارک پیمان میسر شود. همچنین، ماده ۲۰ الف شرایط عمومی پیمان وظایف پیمانکار را در تجهیز کارگاه مشخص کرده است: «پیمانکار موظف است پس از تحویل گرفتن کارگاه، با توجه به مدت تعیین شده برای تجهیز، طرح جانمایی تجهیز کارگاه را مشخص کرده و … تأمین آب، برق، سوخت و مخابرات … به عهده پیمانکار می‌باشد، مگر اینکه اسناد و مدارک پیمان ترتیب دیگری پیش‌بینی کرده باشند.»
تحویل کارگاه به پیمانکار
در ماده ۲۸ شرایط عمومی پیمان آمده است که کارفرما موظف است کارگاه را بی‌عوض و بدون معارض به پیمانکار تحویل دهد. اگر کارگاه به موقع تحویل نشود، موضوعات تعلیق یا خسارت پیمانکار مطرح می‌شود. این بدان معناست که تاخیر در تحویل کارگاه می‌تواند برای پیمانکار نتیجه منفی داشته باشد.
تقسیم مسئولیت‌ها
در اسناد پیمان معمولاً روشن شده است که تأمین چه اقلامی به عهده کارفرماست و چه اقلامی به پیمانکار واگذار شده است. برای مثال ممکن است تأمین زمین تجهیز کارگاه بر عهده کارفرما باشد یا پیمانکار موظف به آن باشد. حقوق احداث بنابراین، قبل از امضای پیمان، لازم است طرفین با دقت مفاد قرار داد را بررسی کنند تا از سردرگمی اجرا جلوگیری شود.
نکات حقوقی مهم:
۱- اگر پیمانکار بخواهد از محلی خارج از زمین تحویلی کارفرما برای تجهیز استفاده کند، باید موقعیت آن را با تایید کارفرما مشخص کند و مسئولیت هر نوع ادعا از صاحب ملک به پیمانکار تعلق دارد.
۲- هزینه‌های تجهیز کارگاه که صورت وضعیت شده و براساس مفاد پیمان پرداخت نشده‌اند، ممکن است در صورت وضعیت قطعی منظور شوند (بستگی به قرارداد و شرایط دارد).
۳- برچیدن کارگاه نیز بر اساس ماده ۱۲ د شرایط عمومی پیمان تعریف شده است و پیمانکار مسئول بازگرداندن محل به وضعیت تحویلی است.
در این صفحه به‌صورت جامع و تخصصی به موضوع «تجهیز کارگاه» پرداختیم. ابتدا مفهوم تجهیز کارگاه را توضیح دادیم و اهمیت آن را از منظر اجرایی، مالی و حقوقی شناسایی کردیم. سپس بهترین روش‌های تجهیز کارگاه را با تمرکز بر برنامه‌ریزی، جانمایی، انتخاب تجهیزات، زیرساخت‌ها، ایمنی و مستندسازی تشریح کردیم. فرمول‌های محاسبه هزینه تجهیز کارگاه و متوسط کارکرد ماهانه را معرفی کردیم. جایگاه تجهیز کارگاه در «شرایط عمومی پیمان» و مسئولیت‌های کارفرما و پیمانکار را تشریح نمودیم. چهار مرحله اصلی تجهیز کارگاه را معرفی کردیم و در پایان به پاسخ به این پرسش پرداختیم که تجهیز کارگاه بر عهده کیست؟
اگر شما پیمانکار، مشاور یا کارفرما هستید، توصیه می‌کنیم این مراحل را جدی بگیرید و از ابتدای پروژه، تجهیز کارگاه را به عنوان یکی از ارکان مهم اجرای پروژه لحاظ کنید تا از تاخیرها، هزینه‌های مازاد و اختلافات قراردادی جلوگیری شود. شرکت میهن کاوه با ارائه انواع خدمات گسترده در زمینه تجهیز کارگاه آماده مشارکت و همکاری است.
سوالات پر تکرار در مورد سوله سازی
معمولاً پس از امضای پیمان و تحویل کارگاه توسط کارفرما به پیمانکار، تجهیز کارگاه آغاز می‌شود. مطابق ماده ۲۸ شرایط عمومی پیمان، کارفرما باید کارگاه را بدون معارض تحویل دهد.
بله، در بسیاری از قراردادها، هزینه تجهیز کارگاه در مبلغ پیمان یا به‌صورت ضریب پیش‌بینی شده منظور می‌شود. پیمانکار باید آن را در پیشنهاد خود لحاظ کند و در صورت وضعیت به اثبات برساند.
بله، معمولاً در مرحله پایانی پیمان، پیمانکار موظف به برچیدن، پاکسازی، تخلیه ماشین‌آلات موقت، جابجایی انبارها و تحویل محل به کارفرما است.
ضریب تجهیز کارگاه بسته به نوع، حجم، مدت و شرایط پروژه متفاوت است و در قرارداد مشخص می‌شود؛ اما معمولاً در پروژه‌های عمرانی ۱ تا ۳ درصد مبلغ اولیه پیمان را تشکیل می‌دهد
